1. Đại cương về đau thần kinh tọa

             Đau thần kinh tọa  (hay còn gọi là đau thần kinh hông to ) là một hội chứng bệnh thường gặp trong đau cột sống thắt lưng-cùng do rất nhiều nguyên nhân gây nên. Nếu không được chẩn đoán và điều trị kịp thời có thể ảnh hưởng nhiều đến hoạt động sinh hoạt, lao động và chất lượng sống của người bệnh. Triệu chứng chính của đau thần kinh tọa là cơn đau lan tỏa dọc theo đường đi của dây thần kinh tọa, phân nhánh từ thắt lưng cùng qua hông, mông và xuống mỗi chân. Thông thường, đau thần kinh tọa chỉ ảnh hưởng đến một bên của cơ thể, tuy nhiên có trường hợp đau cả  hai bên.

             Đau thần kinh tọa thường xảy ra khi dây thần kinh tọa bị chèn ép hoặc tổn thương với những mức độ khác nhau như khi đĩa đệm bị thoát vị, thoái hóa cột sống hoặc hẹp ống sống chèn ép một phần dây thần kinh,  gây ra viêm, đau và thường có tê ở bên chân bị chèn ép.

             Mặc dù cơn đau liên quan đến đau thần kinh tọa có thể diễn biến cấp tính hoặc mạn tính, mức độ nặng nhẹ khác nhau nhưng đa số các ca bệnh có thể điều trị bằng phương pháp dùng thuốc và bảo tổn trong vài tuần. Tuy nhiên có một số trường hợp bị đau thần kinh tọa nghiêm trọng có liên quan đến chèn ép tủy, hẹp ống sống gây yếu chân và rối loạn cơ tròn có thể phải can thiệp phẫu thuật để giải phóng các chèn ép vào dây thần kinh tọa.

2. Lâm sàng: dấu hiệu đau thần kinh toa và mức độ cơn đau

             Dấu hiệu của đau thần kinh tọa điển hình là cơn đau từ cột sống thắt lưng-cùng lan đến mông và xuống mặt sau của đùi, cẳng chân . Người bệnh có thể cảm thấy khó chịu tê bì hầu như ở bất kỳ vị trí nào dọc theo đường đi của dây thần kinh tọa, Bệnh nhân có thể xuất hiện cơn đau sau khi bưng xách vật nặng, xoay vặn cột sống đột ngột hay sau các tư thế sai trong lao động , sinh hoạt hoặc thể dục, thể thao

             Mức độ cơn đau thần kinh tọa có thể rất khác nhau, từ đau nhẹ đến cảm giác đau nhói, bỏng rát, tê bì hoặc đau dữ dội hoặc như điện giật. Cơn đau có thể nặng hơn khi người bệnh ho hoặc hắt hơi, và  khi thay đổi tư thế.  Một số người còn bị tê, ngứa ran hoặc yếu cơ ở chân hoặc bàn chân, có thể bị đau ở một phần của chân và tê ở phần khác.

             Cơn đau thần kinh tọa có thể xuất hiện đột ngột và diến biến cấp tính ngay sau chấn thương vùng cột sống hoặc tiến triển từ từ và có thể tái phát từng đợt.

             Đau thần kinh tọa mức độ nhẹ thường ổn định dần theo thời gian . Người bệnh phải đến khám bác sỹ ngay nếu các biện pháp tự chăm sóc không làm giảm được các triệu chứng hoặc nếu cơn đau kéo dài hơn một tuần, hoặc cơn đau trở nên nghiêm trọng, tồi tệ hơn:

• Bị đau đột ngột, dữ dội ở thắt lưng hoặc chân và tê hoặc yếu cơ ở chân
• Đau cột sống thắt lưng lan xương chân sau một chấn thương mạnh (tai nạn giao thông, ngã, bưng vật nặng, tứ thế bất thường trong thể dục, thể thao)
• Gặp khó khăn trong việc kiểm soát ruột hoặc bàng quang (bí tiểu tiện, đại tiện hoặc đại tiểu tiện không tự chủ…)

             Đau thần kinh tọa xảy ra khi dây thần kinh tọa bị chèn ép, thường là do đĩa đệm thoát vị ở cột sống hoặc do xương phát triển quá mức (gai xương-thoái hóa) trên đốt sống hoặc do thân đốt sống bj lún, xẹp ( do chấn thương, loãng xương...). Hiếm gặp hơn, dây thần kinh tọa có thể bị khối u chèn ép (khối u lành tính hoặc ác tính).

             Các yếu tố nguy cơ của đau thần kinh tọa bao gồm: tuổi (thoái hóa cột sống, thoái hóa hóa đĩa đệm ở người cao tuổi như đĩa đệm thoát vị và gai xương, là những nguyên nhân phổ biến nhất của đau thần kinh tọa.). Béo phì ( trọng lượng cơ thể dư thừa làm tăng áp lực lên các đốt sống, đĩa đện có thể góp phần vào những thay đổi cột sống gây ra đau thần kinh tọa). Nghề nghiệp (các công việc liên quan đến mang vác nặng, xoay vặn cột sống nhiều, ngồi  lâu , ít vận động...). Các bệnh lý mạn tính (loãng xương, tiểu đường....)

3. Chẩn đoán đau thần kinh tọa

nguồn ảnh: internet

• Khám lâm sàng: bác sĩ có thể kiểm tra sức mạnh cơ bắp và phản xạ chi dưới và các nghiệm pháp chẩn đoán (người bệnh đi bằng ngón chân hoặc gót chân, đứng dậy từ tư thế ngồi xổm và khi nằm ngửa, hãy nhấc chân lên từng chân một : Lasegue, Walex.... Cơn đau do đau thần kinh tọa thường sẽ trầm trọng hơn trong các nghiệm pháp này)
• Hỏi tiền sử bệnh, hoàn cảnh xuất hiện đau thần kinh tọa 
• Chẩn đoán hình ảnh:  Chụp X-quang cột sống, chụp cộng hưởng từ cột sống thắt lưng, chụp cắt lớp vi tính cột sóng thắt lưng. 
• Điện cơ (EMG  chi dưới
• Một số xét nghiệm khác để tìm nguyên nhân (do bác sỹ chuyên khoa chỉ định khi cần thiết: siêu âm doppler mạch chi dưới, xét nghiệm máu....)

4. Điều trị và phòng bệnh đau thần kinh tọa

             Đối với hầu hết mọi người, đau thần kinh tọa mức độ nhẹ đều đáp ứng tốt với các biện pháp tự chăm sóc tại nhà 

• Chườm lạnh. Ban đầu, bạn có thể cảm thấy nhẹ nhõm khi chườm túi lạnh lên vùng bị đau trong tối đa 20 phút vài lần mỗi ngày. 
• Chườm nóng. Sau hai đến ba ngày, chườm nóng lên những chỗ bị đau. Sử dụng túi chườm nóng, đèn hồng ngoại (mỗ lần không quá 10-15 phút). Nếu bạn tiếp tục bị đau, hãy thử chườm ấm và chườm lạnh xen kẽ.
• Kéo dãn cột sống. Các bài tập kéo giãn cho cột sống thắt lưng của bạn có thể giúp bạn cảm thấy tốt hơn và có thể giúp giảm chèn ép rễ thần kinh. Tránh giật mạnh nảy hoặc vặn trong khi kéo căng và cố gắng giữ căng ít nhất 30 giây.
• Đeo đai cột sống thắt lưng khi vận động
• Thuốc không theo toa. Thuốc giảm đau như paracetamol,  ibuprofen. naproxen sodium 
• Châm cứu, xoa bóp, nắn chỉnh cột sống, vật lý trị liệu do các bác sỹ chuyên khoa chỉ định và điều trị

nguồn: shutterstock

             Nếu cơn đau của bạn không cải thiện bằng các biện pháp tự chăm sóc, bác sĩ có thể đề xuất một số phương pháp điều trị sau đây:

            + Thuốc:  Các loại thuốc có thể được kê đơn cho cơn đau thần kinh tọa bao gồm:
•    Thuốc chống viêm không steroid (Meloxicam, Diclofenac, Celecoxib, Aterocoxib….)
•    Thuốc giãn cơ: Tolperisone (Mydocalm*) hoặc Eperisone (Myonal*)
•    Thuốc giảm đau thần kinh 
•    Thuốc vitamin nhóm B, mecobalamin (Methycobal)
•    Tiêm steroid: Trong một số trường hợp, bác sĩ chuyên khoa có thể tiêm thuốc corticosteroid vào khu vực xung quanh rễ thần kinh liên quan. 

            + Can thiệp phẫu thuật chỉ định  cho trường hợp dây thần kinh bị chèn ép tủy sống và rễ thần kinh  nhiều gây mất khả năng kiểm soát ruột hoặc bàng quang hoặc khi bạn bị đau nặng dần hoặc không cải thiện bằng các liệu pháp khác. Bác sĩ phẫu thuật có thể giải phóng các nguyên nhân gây chèn ép dây thần kinh tọa

Kết luận:

       Không phải lúc nào người bệnh cũng có thể ngăn ngừa cơn đau thần kinh tọa và tình trạng này có thể tái phát. Tuy nhiên chúng ta có thể hạn chế đau thần kinh tọa nhờ các biện pháp bảo vệ sống thắt lưng:

• Luyện tập thể dục đều đặn và kiểm soát cân nặng  Để giữ cho lưng của bạn chắc khỏe, hãy đặc biệt chú ý đến các cơ ở bụng và lưng dưới với các hình thức thể dục: bơi, yoga, xe đạp, đi bộ... Cần lưu ý tham gia các hoạt động thể thao thể dục phải phù hợp với tình trạng sức khỏe, tuổi và phải khởi động cơ thể trước khi tập thể thao.
• Giữ tư thế thích hợp khi lao động, sinh hoạt:. Chọn một chiếc ghế có hỗ trợ tốt cho lưng dưới, có tay vịn và đế xoay. Cân nhắc đặt gối hoặc khăn cuộn ở phần nhỏ của lưng để duy trì đường cong bình thường của lưng. Giữ đầu gối và hông của bạn ngang bằng. Nếu phải đứng trong thời gian dài, thỉnh thoảng hãy gác một chân lên ghế đẩu hoặc hộp nhỏ. Khi  nâng một vật nặng, hãy để các chi dưới của bạn thực hiện công việc. Di chuyển thẳng lên và xuống. Giữ lưng thẳng và chỉ uốn cong ở đầu gối. Tránh nâng và vặn cột sống đồng thời. 

Tài liệu tham khảo:
1.    Webside https://www.mayoclinic.org/
2.    Delgado-López PD, Rodríguez-Salazar A, Martín-Alonso J, Martín-Velasco V. [Lumbar disc herniation: Natural history, role of physical examination, timing of surgery, treatment options and conflicts of interests]. Neurocirugia (Astur). 2017 May - Jun;28(3):124-134.
3.    Hong X, Shi R, Wang YT, Liu L, Bao JP, Wu XT. Lumbar disc herniation treated by microendoscopic discectomy : Prognostic predictors of long-term postoperative outcome. Orthopade. 2018 Dec;47(12):993-1002.

PGS.TS.BS Trần Thị Minh Hoa

Khoa khám bệnh - Đại học Y Hà Nội